Η έννοια της Ηγεμονίας στο έργο του Γκράμσι. Του Αντώνη Γαλανόπουλου.

 

 

Ο Γκράμσι γεννήθηκε στις 22 Ιανουαρίου του 1891 και πέθανε από τις κακουχίες της φυλακής στις 27 Απριλίου του 1937. Ήταν Ιταλός πολιτικός, ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος Ιταλίας, πολιτικός επιστήμονας, φιλόσοφος και συγγραφέας. Άφησε ένα πολύ μεγάλο θεωρητικό έργο που επηρέασε και επηρεάζει, ακόμα και στις μέρες μας, ολόκληρη τη μαρξιστική και ριζοσπαστική παράδοση. Την έννοια της ηγεμονίας θα τη συναντήσουμε, με τη μια ή την άλλη μορ­φή, στους κλασικούς του μαρξισμού, στο ρωσικό σοσιαλδημοκρατικό κίνημα και ιδιαίτερα στον Πλεχάνοφ και τον Λένιν, αλλά και στη Λούξεμπουργκ, τον Λούκατς, τον Κάουτσκυ και τον Τρότσκι. Εντούτοις, ο όρος αυτός θα συγκροτηθεί ως έννοια της μαρξιανής πολιτικής επιστήμης από τον Γκράμσι  (Φούσκας, 1998, σελ. 139). Περισσότερο από κάθε άλλο θεωρητικό της εποχής του, ο Γκράμσι διεύρυνε το έδαφος της πολιτικής ανασύνθεσης και ηγεμονίας, ενώ προσφέρει μια θεωρητικοποίηση του ηγεμονικού συνδέσμου που σαφώς υπερέβαινε τη λενινιστική κατηγορία της ταξικής συμμαχίας.  (Laclau and Mouffe, 2001, 66)

Στη σκέψη του ιταλού μαρξιστή, το περιεχόμενο της ηγεμονίας επιδέχεται πολλές τροποποιήσεις. Μέχρι και το 1926 η ηγεμονία αναπτύσσεται αποκλειστικά γύρω από το προλεταριάτο, νοείται δηλαδή ως «ηγεμονία του προλεταριάτου» και μόνο. Η ολοκληρωμένη του αντίληψη για την ηγεμονία αναπτύσσεται στα Τετράδια της Φυλακής. Ο ώριμος Γκράμσι, τη περίοδο 1930-1932 αντιλαμβάνεται την ηγεμονία με έναν ολιστικό τρόπο, δηλαδή, ως πλευρά ενός ιστορικού προτσές τόσο για το προλεταριάτο όσο και  για την αστική τάξη, όπως επίσης και ως οργανικό στοιχείο της ταξικής συγκρότησης, αλλά και του ίδιου του κράτους. (Praxis, 2011).

Ο Γκράμσι αντιτάχθηκε, με τον τρόπο του, στις επικρατούσες απόψεις στο διεθνές μαρξιστικό θεωρητικό τοπίο της εποχής του, δηλαδή τον οικονομίστικο αυτοματισμό και τον πολιτικό βολονταρισμό (Τσακίρης, 2009). Η σκέψη του είχε ως αφετηρία τις δυσκολίες εκδήλωσης της επανάστασης στη Δύση σε σχέση με την Ανατολή. Οι πολλαπλές οχυρωματικές γραμμές του αναπτυγμένου καπιταλιστικού καθιστούσαν πιο δύσκολη, σε σύγκριση με τις κοινωνίες της Ανατολής, την επαναστατική ανατροπή. (Παπακωνσταντίνου, 2010). Ο Γκράμσι υποστήριζε ότι η επίδραση των αντικειμενικών όρων που στην Ρωσία ήταν άμεση και οδήγησε στην επαναστατική εξέγερση, στην κεντρική και τη δυτική Ευρώπη, περιπλέκεται από τις υπερδομές που δημιούργησε η μεγαλύτερη ανάπτυξη του καπιταλισμού ώστε κάνει τη δράση των μαζών βραδύτερη και συνθετότερη.

Όλη η προσπάθεια του Γκράμσι εστιαζόταν στο πρόβλημα που παρουσιάζουν τα εποικοδομήματα της Δύσης. Η ουσιαστική προβληματική του  είναι η αναζήτηση νέων προσεγγίσεων με θεωρητικά εργαλεία που  να ταιριάζουν στην εποχή του. Στον Γκράμσι, το κύριο πρόβλημα παρουσιάζεται στις στιγμές του διευρυμένου δυτικού εποικοδομήματος και στον τρόπο που εμπεδώνει την ηγεμονία της η αστική τάξη (Φούσκας, 1998, σελ. 141).

Ο Γκράμσι υποστήριξε ότι το κράτος δεν χαρακτηρίζεται μόνο από τη βία και την καταστολή, αλλά η σχέση του με την κοινωνία βασίζεται στο σχηματισμό και τη διάχυση πολιτιστικών, ιδεολογικών, διανοητικών και ηθικών συστημάτων αξιών και πεποιθήσεων (Τσακίρης, 2009). Κατά τον Γκράμσι, στις ώριμες καπιταλιστικές κοινωνίες το κράτος θυμίζει τον μυθικό Κένταυρο, που ήταν μισός άνθρωπος και μισός ζώο, καθώς αντιπροσωπεύει έναν συνδυασμό κυριαρχίας και ηγεμονίας, καταστολής και συναίνεσης. (Παπακωνσταντίνου, 2010). Το κράτος έπαψε, επομένως, να συγκεντρώνει το μονοπώλιο του ενδιαφέροντος για την εξουσία. Πρόβαλλε, έτσι, η έννοια της κοινωνίας πολιτών, που όσο πιο ανεπτυγμένη ήταν τόσο απομάκρυνε τους μηχανισμούς βίας και ηγεμονευόταν από ιδεολογικά μέσα (Ζορμπά, 2010).

Με δεδομένα τα παραπάνω ο Γκράμσι ανέπτυξε την έννοια της ηγεμονίας, υποδεικνύοντας, με ποιον τρόπο οι αστοί αποκτούν την ηγεμονία και ελέγχουν τους μηχανισμούς του κράτους και κατά πόσο υπάρχει η δυνατότητα μιας τακτικής αντί- ηγεμονίας από τις εργατικές τάξεις. Στην ανάλυση του, διατηρεί τον διαχωρισμό βάσης και εποικοδομήματος του Μαρξ, μετριάζοντας όμως τον οικονομικό ντετερμινισμό, και περνά σε μια διαλεκτική σύνθεση των δυο επιπέδων.

Η έννοια της ηγεμονίας είναι από τα πλέον καινοτόμα στοιχεία της σκέψης του Γκράμσι και συνδυάζεται με ένα μεγάλο και ριζικά καινούργιο θεωρητικό οπλοστάσιο που περιλαμβάνει έννοιες όπως «πόλεμος θέσεων», «παθητική επανάσταση», «ιστορικό μπλόκ», «συλλογική βούληση» το οποίο είναι ρητά παραλλαγμένο σε σχέση με την κλασική μαρξιανή θεωρία (Φούσκας, 1998, σελ. 139). Η εισαγωγή της «ηγεμονίας» από τον Αντόνιο Γκράμσι εκπλήρωσε τις απαιτήσεις που δημιούργησε η ανάπτυξη του καπιταλισμού στις χώρες της Δύσης (Praxis, 2011)

Η ηγεμονία εξηγούσε τους μηχανισμούς ελέγχου της κυρίαρχης τάξης στον σύγχρονο καπιταλισμό και περιέγραφε τον τρόπο με τον οποίο η κυριαρχία μιας τάξης πάνω στις άλλες επιτυγχανόταν μέσα από ένα συνδυασμό πολιτικών και ιδεολογικών μέσων. Η αστική ηγεμονία αντιπροσωπεύει τον πολιτικό και οικονομικό έλεγχο, αλλά και την ικανότητα της κυρίαρχης τάξης να προβάλλει τη δική της κοσμοθεωρία ως «λογική» και «φυσική» σε όσους είναι υποτελείς, οδηγώντας τους έτσι σε μια ενεργό συναίνεση. Η ηγεμονική κοσμοθεωρία διαχέεται στην «κοινή λογική», στον «κοινό νου». Η ηγεμονία είναι επομένως συ­νάρτηση όχι τόσο των μηχανισμών καταστολής που διαθέτει το κράτος, όσο των μηχανι­σμών της συναίνεσης (Φούσκας, 1998, σελ. 139).

Η ηγεμονία αυτή, όπως περιγράφεται από τον Γκράμσι, θα λέγαμε πως διαπλάθεται και νομιμοποιείται στο επίπεδο της κοινωνίας των πολιτών. Θεσμοί όπως  το σχολείο, τα αστικά ΜΜΕ, τα κόμματα, η εκκλησία, διαμορφώνουν το κλίμα συναίνεσης προς την αστική εξουσία. Φυσικά αυτή η ικανότητα της κυρίαρχης αστικής τάξης να ηγεμονεύει ιδεολογικά, γεννιέται κατά τον Γκράμσι, από το κύρος που αντλεί η κυρίαρχη ομάδα από τη θέση της στην παραγωγή. Η ηγεμονία, σε τελική ανάλυση, πηγάζει από τις σχέσεις παραγωγής και τον κοινωνικό καταμερισμό εργασίας, είναι ίδιον της ανταγωνιστικής σχέσης κεφαλαίου-εργασίας. (Φούσκας, 1998, σελ. 142). Η ηγεμονία δεν αποτελεί καθαρά πολιτισμικό φαινόμενο αλλά αντίθετα υλικό και οικονομικό και είναι χαρακτηριστική η θέση του Γκράμσι ότι η ηγεμονία γεννιέται στο εργοστάσιο. Ενώ και η ίδια η ιδεολογία θεωρείται στον Γκράμσι αντανάκλαση των υλικών και οικονομικών συνθηκών. Ο Ιταλός στοχαστής προβάλει με αυτό το τρόπο την προτεραιότητα της οικονομικής βάσης σε σχέση με την ιδεολογία και αυτό τόσο για να υποδηλώσει ότι η ιδεολογία γεννιέται στον τόπο παραγωγής, όσο και για να καταδείξει ότι η οικονομική αλλαγή αποτελεί προϋπόθεση της πολιτισμικής αλλαγής.

Αφού αναλύσει το πώς η αστική τάξη αποκτά την ηγεμονία, ο Γκράμσι ασχολείται με την δυνατότητα και την αναγκαιότητα η εργατική τάξη να καταστρέψει την αστική ηγεμονία και να δημιουργήσει την καινούργια, δική της ηγεμονία, ξεκινώντας με τη δημιουργία αντί-ηγεμονικών θεσμών στο άμεσο παρόν. Ο Γκράμσι δεν ήθελε απλά να ερμηνεύσει τον καπιταλισμό, την αστική τάξη και το κράτος. Προχώρησε σε αυτή την ερμηνεία για να εξοπλίσει την εργατική τάξη για τη νικηφόρα έκβαση της ταξικής πάλης. Για τον Γκράμσι η ηγεμονία δεν ανήκει μόνο στην αστική τάξη, μα ήταν δυνατότητα και όφειλε να γίνει επιδίωξη και της εργατικής τάξης. (Praxis, 2011).  Η εργατική τάξη, οφείλει να ηγεμονεύσει στις άλλες υποτελείς κοινωνικές ομάδες και να  κατακτήσει συνολικά  την ηγεμονία, μέσω του πολέμου θέσεων, δηλαδή με αρχικό στόχο την σταδιακή αποδυνάμωση της ιδεολογικής, πνευματικής, πολιτιστικής και αξιακής ηγεμόνευσης της αστικής τάξης επί της κοινωνίας και την κατάκτηση αυτής της ηγεμονίας από την εργατική τάξη, με προοπτική την επαναστατική ανατροπή της αστικής τάξης και την κατάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη. Χρειάζεται λοιπόν, για τον Γκράμσι, να προηγηθεί της τελικής επίθεσης μια μακρά πολιτική και ιδεολογική προετοιμασία. Άλλωστε, κάθε σχέση ηγεμονίας είναι για τον Γκράμσι αναγκαστικά παιδαγωγική σχέση. (Γκράμσι, 1973, σελ. 55).

Στη κίνηση από το «πολιτικό» στο «πνευματικό και ηθικό» επίπεδο λαμβάνει χώρα η αποφασιστική μετάβαση προς μια έννοια της ηγεμονίας πέρα από τις «ταξικές συμμαχίες». Ενώ η πολιτική ηγεσία μπορεί να στηρίζεται σε μια συγκυριακή σύμπτωση συμφερόντων στην οποία οι συμμετέχοντες διατηρούν την ξεχωριστή ταυτότητά τους, η ηθική και πνευματική ηγεσία απαιτεί ένα σύνολο ιδεών και αξιών να μοιράζονται από έναν αριθμό δρώντων. Η πνευματική και ηθική ηγεσία αποτελεί, σύμφωνα με τον Γκράμσι, μια υψηλότερη σύνθεση, μια συλλογική βούληση, η οποία, μέσω της ιδεολογίας, γίνεται το οργανικό θεμέλιο που ενώνει ένα «ιστορικό μπλοκ». (Laclau and Mouffe, 2001, σελ. 67)

Ο Γκράμσι διακρίνει προσεκτικά την ανάγκη για καταναγκασμό των εχθρικών τάξεων και τη συναινετική διεύθυνση των σύμμαχων τάξεων. Η  ηγεμονική δραστηριότητα που μπορεί και πρέπει να ασκηθεί πριν από την ανάληψη της εξουσίας σχετίζεται μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο μόνο με το πρόβλημα των συμμαχιών της εργατικής τάξης με άλλες εκμεταλλευόμενες και καταπιεσμένες ομάδες (Φούσκας, 1998, σελ. 143). Η συνάρθρωση μιας κοινωνικής συμμαχίας γίνεται πάντα κάτω από την «ηγεμονία» μιας τάξης ή μερίδας. Οι κοινωνικές συμμαχίες παίρνουν την οριστική τους μορφή μετά από έναν σκληρό ιδεολογικό και πολιτικό αγώνα μεταξύ των τάξεων ή των μερίδων που τις συγκροτούν.

Ο σύγχρονος ηγεμόνας, για τον Γκράμσι, δεν μπορεί να είναι ένα πρόσωπο, ένα συγκεκριμένο άτομο αλλά ένας οργανισμός, ένα σύνθετο στοιχείο της κοινωνίας στο οποίο αποκρυσταλλώνεται η συλλογική βούληση και αυτό είναι το πολιτικό κόμμα. (Γκράμσι, 2010, σελ. 77). Εντοπίζει, λοιπόν, ως μέσα διεξαγωγής του πολέμου θέσεων για την κατάκτηση της ηγεμονίας, το κόμμα, ως σύγχρονο ηγεμόνα και συλλογικό διανοούμενο, το ενιαίο μέτωπο εργατών, αγροτών και ευρύτερων λαϊκών δυνάμεων και εργατικούς θεσμούς όπως τα υπό συγκρότηση εργατικά συμβούλια. Στόχος αυτού του πολέμου θέσεων είναι, όπως ήδη έχουμε αναφέρει, να καταστραφεί μια ηγεμονία και να δημιουργηθεί μια καινούργια.  Για να επιτελέσει αυτό το καθήκον, η εργατική τάξη θα πρέπει να αρθεί πάνω από τα στενά, κορπορατίστικα συμφέροντα και να αναδειχθεί στον μόνο συνεπή εκφραστή της κοινωνικής χειραφέτησης σε όλες τις μορφές της. (Παπακωνσταντίνου, 2010).

Εν κατακλείδι, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι ο Γκράμσι άλλαξε τις μαρξιστικές αντιλήψεις για το κράτος και την κοινωνία και τη μεταξύ τους σχέση. Με την εισαγωγή της έννοιας της ηγεμονίας, η εξουσία  δεν ήταν πια αποκλειστικά καταναγκασμός και βία αλλά ένας συνδυασμός καταναγκασμού και συναίνεσης, κυριαρχίας και ηγεμονίας.  Το απόλυτο αξίωμα της επαναστατικής βίας και της δικτατορίας του προλεταριάτου ως του μοναδικού δρόμου για την κατάκτηση της εξουσίας προς το σοσιαλισμό δέχθηκε ισχυρή αμφισβήτηση. Η επανάσταση περνάει πια μέσα από την πάλη για την κατάκτηση της ηγεμονίας.

Η ηγεμονία στη γκραμσιανή σκέψη συγκροτήθηκε για να δηλώσει την εναλλακτική στρατηγική της εργατικής τάξης, τον «διευθυντικό» της ρόλο στην εργατική δημοκρατία. Η θεωρητική επεξεργασία της ηγεμονίας έγινε με σκοπό τη χάραξη ενός νέου δρόμου για την εργατική τάξη που θα οδηγούσε στο επαναστατικό εγχείρημα. (Praxis, 2011).

O Γκράμσι από το 1970 και μετά, όταν το έργο του μεταφράστηκε στα αγγλικά, τροφοδότησε τη θεωρητική και πολιτική συζήτηση του δυτικού μαρξισμού με αυτή τη θεμελιώδη έννοια που αποδείχτηκε ιδιαιτέρως ανθεκτική.  Στον άξονα της ηγεμονίας οικοδομήθηκαν θεωρητικές αναλύσεις και ρεύματα σκέψης που συνέκλιναν σε μια εναλλακτική, σε σχέση με την ορθόδοξη, μαρξιστική ερμηνεία, η οποία επιζητούσε να απαλλαγεί από τις αγκυλώσεις του δογματισμού και του σοβιετικού μαρξισμού, να απομακρυνθεί από το πρωτείο της οικονομίας και από το σχήμα βάση-εποικοδόμημα, αναπτύσσοντας νέα θεωρητικά εργαλεία πολιτικής ανάλυσης (Praxis, 2011). Η επίδραση του γκραμσιανού έργου στις νεομαρξιστικές θεωρίες από τον Πουλαντζά έως τον Λακλάου είναι αδιαμφισβήτητη.

Βιβλιογραφία

Γκράμσι, Α. (1973).Ιστορικός υλισμός – Τετράδια της φυλακής. Αθήνα: Εκδόσεις Οδυσσέας

Γκράμσι, Α. (2010). Για την πολιτική και για το σύγχρονο κράτος. Αθήνα: Ημερησία

Ζορμπά, Μ. (2010) Ηγεμονία και μετα-ηγεμονία στις Πολιτισμικές Σπουδές. Στο Βούλγαρης, Γ. (επ.) Στα μονοπάτια του Αντόνιο Γκάμσι. Αθήνα: Θεμέλιο

Παπακωνσταντίνου, Π. (2010). Λαϊκισμός και εργατική ηγεμονία. Ουτοπία, 90

Τσακίρης, Θ. (2009). Ο Αντόνιο Γκράμσι και η έννοια της ηγεμονίας. Η Εποχή

Ανακτήθηκε στις 6 Ιουλίου 2013 http://www.epohi.gr/portal/arxeio/3641

Φούσκας, Β. (1998). Ο Gramsci και η έννοια της ηγεμονίας μέσα στη σχέση πολιτικής κοινωνίας-κοινωνίας των ιδιωτών. Ουτοπία, 31, 139-145.

Laclau, E. and Mouffe, C. (2001). Hegemony and Socialist Strategy: Towards a Radical Democratic Politics.
Praxis. Κομμουνιστική και μαρξιστική επιθεώρηση πολιτικής θεωρίας και ενημέρωσης (2011) Η έννοια της ηγεμονίας στη σκέψη του Γκράμσι.

afterhistory.blogspot.gr