Η ελευθερία ως σχόλη

Φαράκλας Γιώργος

Όταν οι πλούσιοι κατηγορούν τους φτωχούς για φθόνο, οι φτωχοί τους απαντούν ότι αυτοί είναι παράσιτα. Οι αστοί δεν κατηγορούνταν όμως για παρασιτισμό προτού πέσει το Παλαιό Καθεστώς. Αυτή η κατηγορία τούς εφαρμόζει τον χαρακτηρισμό των ευγενών από τους ίδιους. Οι αστοί έλεγαν ότι οι ευγενείς δεν δούλευαν και γι᾽ αυτό δεν έπρεπε να κυβερνούν. Ο Κονστάν, ιδρυτής του φιλελευθερισμού, και ο Σαιν Σιμόν, ιδρυτής του σοσιαλιστικού έτερου πόλου της έκτοτε πολιτικής, δέχονται και οι δύο ότι πρέπει να άρχουν οι παραγωγοί πλούτου, όχι οι αριστοκράτες που νομιμοποιούν την αρχή τους βάσει του πολέμου και αρπάζουν περιουσίες. Η μεταφορά της κατηγορίας από τους ευγενείς στους αστούς συνέβη στο έργο του Σαιν Σιμόν, όταν μετέβη από τη μία αντιπαράθεση στην άλλη διατηρώντας το δίπολο της εργατικότητας και της οκνηρίας. «Εν τέλει πρέπει να διεξαχθεί πάλη, γράφει, ανάμεσα σε όλη τη μάζα των παρασίτων και τη μάζα των παραγωγών». Όμως η μεταφορά έχει δυσκολίες. Το εργατικό κίνημα αντιλαμβάνεται παραδοσιακά ως ελευθερία τη σχόλη και θεωρεί ανώτερη την ευδαιμονία από την εργασία. Δεν θέλει να άρχουν οι πολεμιστές, όπως οι αριστοκράτες κι ο Πλάτων, ούτε όσοι ευημερούν διά της εργασίας τους, όπως οι αστοί κι ο Καντ. Θέλει πολλώ μάλλον να άρχουν όλοι, ανεξαρτήτως πολεμικών ή εργασιακών αρετών. Για να άρχουν δε όλοι, πρέπει να έχουν ελεύθερο χρόνο, όχι να εργάζονται νυχθημερόν για τα προς το ζην.
Ο ελεύθερος χρόνος είναι προϋπόθεση για να άρχουμε. Για τον Αριστοτέλη πρέπει να άρχουν όσοι έχουν τη σχόλη για ν᾽ αποκτήσουν πολιτική παιδεία. Για τον φίλο της κεφαλαιοκρατίας οικονομολόγο Σουμπέτερ, επειδή οι πολυάσχολοι αστοί δεν έχουν αυτή τη δυνατότητα, άνθησε η κεφαλαιοκρατία στην Αγγλία, όπου την πολιτική ανέλαβαν εισοδηματίες ευγενείς. Για τον Μαρξ η αύξηση της παραγωγικότητας θα προσφέρει τη δυνατότητα αυτή σε όλους. Προτού μάλιστα συμβεί αυτό, προτού η εργασία αποσυνδεθεί από την κάλυψη αναγκών και πάψει να είναι «μέσο επιβίωσης», η μείωση του χρόνου εργασίας ήδη θα μας προσφέρει τον μεγαλύτερο πλούτο: ελεύθερο χρόνο για μόρφωση, διασκέδαση και «τεμπελιά», καταργώντας την «αντίθεση εργατικότητας και οκνηρίας». Ο Μαρξ δεν θεωρεί τη σχόλη ανήθικη όπως, π.χ., ο Φραγκλίνος, το υπόδειγμα κεφαλαιοκρατικής ηθικής κατά τον Βέμπερ. Τη θεωρεί απαραίτητο όρο της ελευθερίας.
Η κατηγορία του παρασιτισμού ακούγεται στον πολιτικό λόγο μέχρι σήμερα. Ως «παράσιτα» ο Μαρξ δεν χαρακτηρίζει τους ίδιους τους αστούς όσο τους δορυφόρους τους και τους πολιτικούς. Όταν, τέλη του 2013, ο πρόεδρος της Βενεζουέλας διέταξε την κατάληψη καταστημάτων με πολύ ψηλές τιμές, χαρακτήρισε τους ιδιοκτήτες τους «αστικά παράσιτα». Όπως λέει ο Μαρξ, η επιδίωξη του κεφαλαιοκράτη ν᾽ αυξήσει τα κέρδη του δεν τον καθιστά ανήθικο. Ο εχθρός αυτής της κοινωνίας δικαιούται ν᾽ απαξιώνει, όχι όποιον υπακούει στις επιταγές της, αλλά τις επιταγές της. Το πράγμα αλλάζει αν ο κεφαλαιοκράτης διογκώνει το κέρδος εκμεταλλευόμενος μια κατάσταση μονοπωλίου, όπως μαρτυρεί συχνά η μεγάλη αύξηση τιμών. Μπορεί πάλι η πολιτική τιμών του να διαφέρει από την επιλογή μιας κυβέρνησης που προκρίνει την ευρύτερη διακίνηση έναντι της αύξησης των ποσοστών κέρδους, μεριμνώντας για το κοινωνικό σύνολο. Ενδέχεται ακόμη και τα διαφυγόντα λόγω υπερδιόγκωσης των τιμών κέρδη να χρηματοδοτούνται από εχθρούς της κυβέρνησης. Περιπτώσεις τέτοιες δίνουν λαβή σε ηθική μομφή, αυτή δεν μπορεί να λάβει όμως τη συγκεκριμένη μορφή. Δεν θα πούμε ότι ο κεφαλαιοκράτης δεν εργάζεται. Ο εχθρός μιας κοινωνίας που στιγματίζει ηθικά τον οκνηρό πρέπει να διεκδικεί το «δικαίωμα στην τεμπελιά», ενάντια, όπως λέει ο Λαφάργκ, στο «ολέθριο δόγμα» της κεφαλαιοκρατικής ιδεολογίας που αρνείται τη σχόλη στους ανθρώπους.

* Ο Γ. Φαράκλας διδάσκει πολιτική φιλοσοφία στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

17.06.2014 , avgi.gr